Kể từ sau Chiến tranh thế giới thứ hai đến nay, chưa bao giờ thế giới đương đại có những biến chuyển, dịch chuyển to lớn trên nhiều mặt như hiện nay, đặc biệt dưới tác động mạnh mẽ của cách mạng khoa học - kỹ thuật, nhất là công nghệ số, thông tin và công nghệ sinh học. Toàn cầu hóa đã trở thành khái niệm mang tính phổ biến, thường trực trên mọi lĩnh vực, khía cạnh của đời sống, nó không chỉ là thuật ngữ chuyên dùng của các chính trị gia, các nhà phát triển mà trở thành ý niệm thường nhật, mỗi người đều cảm nhận được.

Thế giới toàn cầu hóa là một không gian kinh tế, xã hội, văn hóa và chính trị dưới sự tác động của quá trình hội nhập quốc tế do đông đảo các quốc gia dân tộc và các chủ thể quan hệ quốc tế khác triển khai. Chiều sâu của quá trình hội nhập quốc tế được thể hiện ở số lượng, sự đa dạng, quy mô và mục tiêu hoạt động của các thể chế liên kết. Các quốc gia, dân tộc ngày càng trở nên gắn kết với nhau chặt chẽ hơn, trở thành bộ phận cấu thành của hệ thống, ràng buộc và phụ thuộc nhau bởi các quy định hay các nguyên tắc chung. Đây là xu thế phát triển tất yếu của thế giới dưới tác động và thúc đẩy mạnh mẽ của cách mạng khoa học - kỹ thuật, khoa học quản lý đã tạo ra lực lượng sản xuất và quá trình phân công lao động mới. Thế giới toàn cầu hóa cũng thúc đẩy môi trường hợp tác, đồng thời là mặt trận đấu tranh giữa các quốc gia độc lập có chủ quyền và các lực lượng tiến bộ khác vì các mục tiêu hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và phát triển. Quá trình toàn cầu hóa thực chất cũng là quá trình thay đổi, dịch chuyển các giá trị, đan xen giữa tính quốc gia với quốc tế, giữa quốc gia với các khối nước khu vực, quá trình đối thoại, hợp tác.

Những khuynh hướng phổ biến đối với vấn đề dân tộc

Độc lập dân tộc gắn với chủ quyền quốc gia đang là một xu thế của thế giới. Mỗi quốc gia dân tộc, dù lớn hay nhỏ, đều cố gắng khẳng định giá trị dân tộc, như quyền tự quyết định chế độ xã hội, kinh tế, đường lối phát triển đất nước, khẳng định sự bình đẳng giữa các quốc gia trong sinh hoạt quốc tế. Lợi ích quốc gia được các nước đặt lên hàng đầu trong các hoạt động đối nội và đối ngoại. Chính phủ các nước đều coi trọng việc xác lập, bảo vệ và củng cố các giá trị truyền thống, bản sắc dân tộc, thực thi nhiều chính sách phát triển kinh tế - xã hội tích cực, cố gắng tạo lập sự hài hòa lãnh thổ, vùng miền, sắc tộc nhằm hướng tới sự đồng thuận, gắn kết quốc gia.

Về mặt đối ngoại, ranh giới ý thức hệ, tôn giáo, lý tưởng cùng chung chế độ xã hội không còn nhiều ý nghĩa mà thay vào đó là các điểm tương đồng về lợi ích quốc gia dân tộc và được xem là cơ sở để lựa chọn và xây dựng các mối quan hệ song phương cũng như đa phương. Lợi ích quốc gia dân tộc đôi khi được đánh đổi bằng các cuộc chiến tranh xâm lược hay các cuộc đàn áp đối phương.

Các thế lực cường quyền toàn cầu triển khai nhiều học thuyết và hành động bất chấp chủ quyền quốc gia và độc lập dân tộc của các nước trên thế giới. Đây vừa là quá trình mở rộng thị trường cho các tập đoàn tư bản độc quyền, vừa là thủ đoạn áp đặt các quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa trên phạm vi toàn thế giới trên cơ sở thủ tiêu chủ quyền, độc lập của các quốc gia dân tộc đang phát triển. Các cuộc chiến ở Áp-ga-ni-xtan, I-rắc, Li-bi, Xy-ri... là những minh chứng rõ nét cho những đường lối can thiệp thô bạo đó.

Xuất hiện chủ nghĩa dân tộc cực đoan, hẹp hòi trong đời sống quốc tế. Xu thế phát triển đa cực của thế giới cùng những mâu thuẫn của quá trình toàn cầu hóa kết hợp sự cuồng tín tôn giáo đã nảy sinh chủ nghĩa dân tộc cực đoan. Hơn nữa, chủ nghĩa sô-vanh nước lớn, bành trướng, bá quyền cũng thừa cơ trỗi dậy đe dọa sự ổn định của quốc tế và khu vực.

Những tác động của toàn cầu hóa đến các quốc gia dân tộc

Hội nhập, toàn cầu hóa - tính tất yếu của quá trình vận động của dân tộc và vấn đề dân tộc

Dân tộc và vấn đề dân tộc là sự đối thoại, xâm nhập, đan xen, trao đổi, tác động qua lại và có chút pha trộn giữa các yếu tố nội sinh và ngoại sinh. Không có nền văn hóa nào trên thế giới lại tuyệt đối đơn lẻ, thuần khiết và không bị ảnh hưởng bởi bất cứ nền văn hóa nào khác. Không hội nhập với thế giới bên ngoài thì sớm hay muộn cũng sẽ suy thoái. Nhưng vấn đề là ở chỗ cách thức hội nhập với thế giới như thế nào thì mới đem lại hiệu quả.

Cơ hội của vấn đề dân tộc trong hội nhập và toàn cầu hóa

Các quốc gia dân tộc có điều kiện “đối sánh”, để nhìn nhận và làm rõ vấn đề dân tộc trong bối cảnh tình hình mới, có điều kiện để học hỏi cái hay, cái tinh hoa từ bên ngoài (quốc gia, khu vực, toàn cầu) và tránh được những “xung đột” do vấn đề dân tộc gây ra; có điều kiện quảng bá và giới thiệu quan điểm của nhà nước về vấn đề dân tộc và trong giải quyết vấn đề dân tộc. Hội nhập và toàn cầu hóa là điều kiện để phát triển kinh tế - xã hội, con người ngang tầm thời đại và điều kiện để làm giàu và phát triển các dân tộc theo hướng hiện đại, khắc phục những hủ tục để cải tạo phong tục, tập quán...

Thách thức đối với vấn đề dân tộc trong hội nhập và toàn cầu hóa

Nhận thức, suy nghĩ, tình cảm của người dân, thậm chí của cả cán bộ chịu tác động xấu từ bên ngoài bằng rất nhiều hình thức khác nhau, vật chất, tinh thần, tâm linh, trực tiếp và gián tiếp..., đòi hỏi chúng ta phải nắm bắt được những diễn biến tâm tư, tình cảm của họ. Từ những tác động đó, dần dần hình thành tâm lý, nguy cơ phân hóa, cực đoan, chủ nghĩa dân tộc là những mầm mống nảy sinh gây mất đoàn kết dân tộc. Thực tế đã có những sự việc nhỏ trong đời sống kinh tế - xã hội bị vướng mắc trong quan hệ giữa các cá nhân, cộng đồng nhỏ đã bị đẩy lên thành vấn đề quan hệ dân tộc, chính trị hóa từ sự việc quan hệ kinh tế - dân sự.

Đây là những ảnh hưởng, hệ quả của quá trình toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế tác động tiêu cực đến sự phát triển của các dân tộc trên nhiều phương diện: kinh tế - văn hóa - xã hội và nhất là quan hệ chính trị. Một mắt xích bị bất ổn sẽ kéo theo chuỗi bất ổn của quốc gia, dân tộc, ảnh hưởng trực tiếp đến an ninh toàn cầu. Vấn đề toàn cầu hóa và hội nhập đang đặt ra cho các quốc gia dân tộc phải nắm bắt và xử lý được những vấn đề cơ bản, bao gồm:

- Quan hệ đa chiều bao gồm cả những tương tác tích cực và hạn chế giữa tộc người với tộc người trong phạm vi quốc gia. Quan hệ đa chiều gồm cả những tiến bộ và hạn chế của tộc người với tộc người trên phạm vi quốc tế. Từ những so sánh quan hệ này hình thành tâm lý so sánh về trình độ phát triển và mức hưởng thụ kinh tế, văn hóa xã hội giữa các tộc người trong phạm vi quốc gia và quốc tế, các thế lực bên ngoài lợi dụng vấn đề dân tộc, tôn giáo, nhân quyền gây mất ổn định chính trị.

- Quan hệ truyền thống và hiện đại đang trở thành vấn đề lớn mà các quốc gia dân tộc phải đối mặt và bắt buộc phải giải quyết. Truyền thống tạo nên những sắc thái văn hóa và cũng là cơ sở gắn kết tính cộng đồng trở nên mạnh mẽ hơn, đoàn kết, giúp đỡ lẫn nhau và cùng chia sẻ lợi ích có được. Tâm lý quốc gia, dân tộc cũng hình thành từ những giá trị truyền thống và yêu nước. Trong khi yếu tố hiện đại phần lớn là những yếu tố ngoại lai, các giá trị văn minh và lối sống công nghiệp. Điểm mấu chốt là giải quyết mối quan hệ đó như thế nào, giữ lại cái gì, tiếp nhận cái gì, hòa trộn thế nào là những câu hỏi khó.

- Sự đối diện giữa đời sống vật chất và các giá trị. Xã hội, tâm linh ngày càng trở nên phức tạp, đan xen và xuất hiện ngày càng phổ biến trong đời sống xã hội. Toàn cầu hóa dẫn đến sự xâm nhập, du nhập các dòng tư tưởng tôn giáo, tâm linh trên toàn thế giới dù rằng mức độ có khác nhau, nhưng rõ ràng yếu tố này đang chi phối đời sống các cá nhân và cộng đồng mạnh mẽ dễ dẫn đến sự chệch dòng nếu không có sự định hướng, kiểm soát phù hợp.

- Vấn đề bản sắc và đồng hóa tự nhiên hoặc có chủ định cũng là vấn đề lớn đặt ra. Bản sắc khẳng định giá trị và sự tồn tại của một quốc gia dân tộc nhưng cũng không thể giữ bản sắc theo nghĩa tuyệt đối, khép kín mà phải có yếu tố hòa nhập. Nhưng nếu không có sự độc lập, tự chủ thì sẽ dẫn đến sự đồng hóa, cả theo nghĩa nhân chủng học, cả về văn hóa, theo con đường thôn tính tự nhiên hoặc đôi khi cả sự tự nguyện.

- Vấn đề phát triển và phát triển bền vững là những yêu cầu mà mỗi quốc gia dân tộc phải lựa chọn con đường đi, sách lược phù hợp nhằm giải quyết hợp lý mối quan hệ giữa lợi ích trước mắt và lâu dài. Rõ ràng, trong một tương lai xa phải bắt đầu cho phát triển bền vững ngay từ bây giờ nhưng với nhiều quốc gia, điều đó là chưa thể vì nhu cầu đời sống thực tại.

- Vấn đề dân chủ, công bằng và phân tầng xã hội. Đó là hệ quả tất yếu của quá trình phát triển hiện đại gắn với quá trình toàn cầu hóa, phân công lại lao động, phân chia lại các giá trị. Toàn cầu hóa đã di chuyển chủ nghĩa tư bản ra toàn thế giới với sự bóc lột tinh vi đối với các quốc gia dân tộc khác. Dân chủ, công bằng và phân tầng xã hội diễn ra mạnh mẽ ở các nước đang phát triển, giữa khối một số nước giàu nhất với khối phần lớn các nước nghèo nhất trên thế giới, thúc đẩy quá trình này đi nhanh hơn so với tiến trình lịch sử.

Những tác động tiêu cực và âm mưu của các thế lực thù địch đối với vấn đề dân tộc ở nước ta

Vấn đề dân tộc và tôn giáo từ rất sớm bị các thế lực xâm lược từ bên ngoài, các thế lực thực dân, đế quốc xem như một “công cụ”, “phương tiện” tất yếu vừa có tính “mở đường”, vừa là “thường xuyên” trong quá trình thực hiện các ý đồ xâm lược, chống phá cách mạng. Dân tộc và tôn giáo là hai vấn đề vừa có tính lịch sử, vừa có tính thời sự hiện nay, đó cũng là các vấn đề nhạy cảm và phức tạp trong mọi thời kỳ phát triển. Vấn đề dân tộc ở nước ta lại bị các thế lực thù địch lợi dụng để chống phá cách mạng, bởi mấy lý do sau:

Một là, các dân tộc thiểu số là một bộ phận của quốc gia có đời sống còn nhiều khó khăn so với mặt bằng chung. Nguyên nhân kinh tế là yếu tố dễ đem ra để so sánh, kích động, dễ nhận biết để lồng vào đó cách giải thích khác nhau nhằm tạo ra sự nghi kỵ, từ đó phá hoại khối đoàn kết giữa các dân tộc, đa số với thiểu số; thiểu số với thiểu số.

Hai là, mặt bằng học vấn của đồng bào các dân tộc thiểu số không đồng đều, nhận thức còn những hạn chế nên dễ bị các thế lực thù địch lợi dụng để xuyên tạc sự thật về các vấn đề phát triển và quan hệ dân tộc.

Ba là, trình độ quản lý nhà nước về công tác dân tộc của hệ thống chính trị bên cạnh thành tựu vẫn còn hạn chế, chưa sâu sát, chưa bền vững, xuất phát từ nhiều nguyên nhân, như nhận thức, cán bộ, cơ chế quản lý, chính sách, xuất phát điểm của các dân tộc trong phát triển...

Bốn là, xuất phát từ quan điểm chiến lược (thuộc bản chất) của các thế lực thù địch khi đi xâm lược một thuộc địa hay chiếm đoạt quốc gia khác trước khi chiếm tài nguyên là chinh phục “người dân bản địa, bản xứ” thông qua con đường có tính mũi nhọn là “tôn giáo” và “dân tộc”. Lợi dụng đặc điểm quan hệ tộc người trong điều kiện các quốc gia đa tộc người; áp dụng chính sách “chia để trị” để kích động phá hoại khối đoàn kết dân tộc.

Quan điểm, đường lối của Đảng, Nhà nước ta về giải quyết vấn đề dân tộc

1- Quan điểm, đường lối trong việc giải quyết vấn đề dân tộc quốc gia

Thứ nhất, giữ vững độc lập chủ quyền quốc gia - độc lập dân tộc trong thời kỳ đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới đất nước. Xây dựng kinh tế độc lập, tự chủ, chủ động hội nhập quốc tế. Nghị quyết số 07-NQ/TW, ngày 27-11-2001, của Bộ Chính trị khóa IX xác định nguyên tắc hội nhập kinh tế quốc tế, trong đó nhấn mạnh chủ động hội nhập kinh tế quốc tế và khu vực, bảo đảm độc lập tự chủ và định hướng xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích dân tộc, an ninh quốc gia, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Hội nhập quốc tế tranh thủ hòa bình, phát triển kinh tế và cải thiện đời sống nhân dân. 

Thứ hai, đổi mới và thống nhất nhận thức kịp thời xây dựng độc lập, tự chủ và chủ quyền quốc gia trong bối cảnh mới. Giải quyết tốt 8 mối quan hệ đặt ra và giải quyết tranh chấp trên Biển Đông. Độc lập và tự chủ có liên quan mật thiết nhưng không đồng nhất nhau và đều có những nội hàm riêng trên thực tế. Độc lập là quyền và sự công nhận chủ quyền, là sự khẳng định tính đơn nhất nhưng vẫn nằm trong thế đan xen, hợp tác trong các khối kinh tế, chính trị. Tự chủ là sự chủ động, tự quyết và tự giải quyết các vấn đề thuộc về quốc gia độc lập, trên nguyên tắc không can thiệp. Vấn đề quan trọng nhất là nâng cao tự chủ quốc gia.

Độc lập chính trị là vô cùng quan trọng và được coi là nguyên tắc bất di bất dịch trong mối quan hệ giữa kinh tế và chính trị. Chính trị ở đây là vấn đề nhà nước và chính quyền. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, quản trị toàn cầu đang trở thành một xu hướng đan xen và tồn tại bên cạnh quản trị quốc gia, trong quản lý quốc gia như một phương thức quản trị hữu hiệu.

Thứ ba, nâng cao sức mạnh tổng hợp quốc gia, đồng thời giải quyết có hiệu quả mối quan hệ giữa giữ vững độc lập, tự chủ và tích cực, chủ động hội nhập quốc tế. Độc lập, tự chủ phụ thuộc vào sức mạnh kinh tế, quân sự của quốc gia. Sức mạnh đó bao gồm các cấu thành: Tiềm lực kinh tế, khoa học kỹ thuật, quốc phòng và an ninh; các giá trị truyền thống và đương đại Việt Nam, bao gồm cả các hệ giá trị mới nhằm thúc đẩy sự phát triển của đất nước; củng cố vị thế quốc gia trên trường quốc tế và khu vực, củng cố chủ quyền quốc gia trên cả vùng biển và đất liền, củng cố và bảo vệ độc lập, dân tộc.

Thứ tư, kết hợp chặt chẽ hai nhiệm vụ chiến lược xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Nhiệm vụ này cần được nhận thức đầy đủ trong bối cảnh mới khi mà bảo vệ Tổ quốc không chỉ trên mặt trận sức mạnh vũ khí trực tiếp mà cả trong phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội và bảo vệ môi trường. Và nó cần phải được chú trọng xử lý ngay trong hoạch định chính sách phát triển kinh tế - xã hội, các đề án, quy hoạch, kế hoạch.

2- Quan điểm, đường lối giải quyết vấn đề dân tộc trong nước

Vấn đề dân tộc luôn được Đảng quan tâm và thể hiện trong từng văn kiện của Đảng. Có thể thấy, đường lối, chính sách của Đảng về vấn đề dân tộc được khái quát trên những điểm cơ bản là:

- Trong nội bộ quốc gia và với các quốc gia khác, đó là việc giải quyết vấn đề dân tộc, chính sách dân tộc trên cơ sở kiên trì phát huy truyền thống “độc lập dân tộc” gắn với “chủ nghĩa xã hội”, và “không có gì quý hơn độc lập tự do”.

- Giải quyết vấn đề dân tộc ở nước ta là giải phóng con người thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu; thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh; thực hiện dân chủ, tự do cho các dân tộc; phát huy truyền thống đoàn kết xây dựng cuộc sống ấm no, hạnh phúc.

- Việc giải quyết vấn đề dân tộc không chỉ là vấn đề mang tính chính trị -xã hội sâu sắc mà còn mang tính liên ngành, tính toàn diện, tác động đến nhiều cấp, nhiều ngành trong hệ thống tổ chức nhà nước, hệ thống chính trị xã hội các cấp từ Trung ương đến địa phương.

3- Tiếp tục kiên trì giải quyết một số vấn đề cơ bản liên quan đến dân tộc, đó là:

- Sự phát triển không đồng đều của các vùng, nhóm dân tộc: Có thể nhận thấy, sự phát triển không đồng đều làm cho đời sống kinh tế - xã hội giữa các dân tộc chênh lệch nhau, gây nên sự mặc cảm, tự ti, làm giảm yếu tố động lực phát triển ở các dân tộc. Điều này gây bất lợi trong việc xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc, nhất là khi mối quan hệ dân tộc trở nên phức tạp và dễ vượt ra khỏi phạm vi dân tộc trở thành quan hệ quốc gia và quốc tế khi bị các thế lực thù địch lợi dụng. Thực hiện phát triển kinh tế - xã hội, từng bước cải thiện và nâng cao mọi mặt đời sống nhân dân, thu hẹp dần khoảng cách phát triển giữa các vùng, các dân tộc là một mục tiêu lớn đặt ra cho công tác dân tộc nói riêng và công tác quản lý quốc gia nói chung.

- Quan hệ giữa yếu tố truyền thống (đoàn kết, yêu nước) và hiện đại: Xử lý hài hòa các nhu cầu và lợi ích, giữa yếu tố truyền thống và hiện đại, giữa kinh tế và văn hóa trong sự biến đổi kinh tế - văn hóa, quan hệ dân tộc đang là nhu cầu bức thiết, đòi hỏi phải có những nghiên cứu sâu rộng, khả năng giải quyết tình hình thực tiễn nhạy bén, linh hoạt. Đây là thách thức đối với các cấp, các ngành, địa phương vùng dân tộc thiểu số ở nước ta hiện nay.

- Quan hệ về vấn đề dân tộc liên quan đến các nước trong khu vực và trên thế giới. Nhiều dân tộc ở nước ta hiện có mối liên hệ truyền thống với các cư dân vùng biên giới các quốc gia láng giềng cũng như các quốc gia trong khu vực và cả một số quốc gia trên thế giới. Giải quyết và xử lý đúng đắn quan hệ về vấn đề dân tộc trong bối cảnh toàn cầu hóa liên quan đến các nước trong khu vực và thế giới là một yêu cầu quan trọng. Phải kiên trì thực hiện đường lối chính trị rộng mở, đa phương hóa, đoàn kết thống nhất dân tộc. Mặt khác, phải kiên quyết đấu tranh với âm mưu, thủ đoạn “diễn biến hòa bình” của các thế lực thù địch hòng chống phá lợi ích dân tộc. Tùy từng sự việc, điều kiện hoàn cảnh cụ thể mà có những phân tích, xử lý đúng đắn, và đòi hỏi công tác dân tộc phải nắm chắc tình hình, nhạy bén, làm tham mưu tốt cho Đảng, Nhà nước trong công tác đối ngoại chính trị, đối ngoại nhân dân và xử lý tình huống khi cần thiết./.